Wanneer is kunst 'geroofd'?
Mijn krant meldt dat 'roofkunst' moet worden teruggegeven. In de basis een sympathieke gedachte, tot je er even over nadenkt. Gestolen kunst, waarbij de dief in de kraag wordt gevat, moet terug naar de eigenaar. Daarover kan niet snel een verschil van mening ontstaan. Maar neem nou de kunst die een Nederlands museum in bruikleen kreeg van een museum op de Krim. Om vervolgens te weigeren het terug te geven aan dat museum, omdat de coupplegers in 'Kiev' er aanspraak op maakten. Dat museum op de Krim wordt dan beroofd van haar collectie, maar de Nederlandse rechter vond dat een prima plan. Een slepende kwestie, en voor het 'bewaren' van die kunstschatten kreeg de UvA inmiddels 100.000 Euro toegewezen door de rechtbank, waar u en ik dan weer voor opdraaien.
Dat laatste maakt ook wel duidelijk dat je als jurist, of als instelling die betwiste kunst mag bewaren, leuk kunt verdienen aan dat hele circus, en dat is natuurlijk ook vaak de praktijk. Dat juristen en hun handlangers olie op het vuur gooien om er zelf rijker van te worden, of anders wel de instelling waar ze voor werken aan ongekwalificeerde subsidie te helpen via een uitspraak van de rechter, voor wie het ook zijn of haar 'dagelijks brood' is, met als gevolg slepende rechtszaken.
De Nazi's waren notoire kunstrovers, en wat zij wederrechtelijk ontvreemden uit musea in landen die zij onder de voet liepen, dat moet uiteraard ook terug. Dito waar zij de hand legden op kunst in het bezit van Joodse verzamelaars, of handelaren. En waar die niet meer in leven zijn, hun wettige erfgenamen. Dat 'wettige' kan lastig zijn, en voor veel problemen zorgen, als verre familie een claim indient, omdat de oorspronkelijke eigenaar en zijn of haar directe familie door de Nazi's om het leven werden gebracht. De wet beperkt het erfrecht, en de termijn waarbinnen een claim kan worden ingediend. Als niet aan de voorwaarden wordt voldaan, vervalt het erfdeel aan de Nederlandse staat, die het kunstvoorwerp dan zonder gêne in een museum kan hangen of zetten. Bij een recente uitzending van een televisieprogramma waar de presentator op zoek gaat naar familie die nog aanspraak kan maken op niet geclaimde erfenissen, vond hij uiteindelijk wel een neef, maar daarvan zegt de wet dat hij er geen aanspraak op kan maken, dus ging 70.000 Euro naar de staatskas. Zo hebben we dat geregeld, en ik zie niet waarom dat voor kunstvoorwerpen anders zou moeten zijn.
Nog ingewikkelder ligt het als de eigenaar van kunstvoorwerpen op enig moment in geldnood zit, de collectie verkoopt tegen een bescheiden bedrag, en achteraf claimt dat er eigenlijk sprake is van roof. Ook dat is inmiddels een veelgehoord argument, waar Joden kort voor de Tweede Wereldoorlog de bui zagen hangen, en besloten dat het tijd werd om te liquideren, en de benen te nemen naar Amerika. De opbrengst van de kunstverzameling, werd dan gebruikt om de overtocht mee te betalen. Een begrijpelijke afweging, en achteraf mag je dan je goede gesternte danken dat je nog op tijd weg hebt kunnen komen. Maar is degene die die kunst toen van je kocht tegen een 'vriendenprijs' op de veiling nou een rover? Wat was er van de familie terechtgekomen als die koper niet had toegehapt?
En ja, zo nu en dan duiken er stukken op waarvan je als koper zou kunnen weten dat ze onrechtmatig verkregen zijn. Dan ben je een heler als je besluit dat stuk toch te kopen. Het is een gegeven dat terreurorganisaties die wij subsidiëren, onze musea en kunstverzamelaars stukken aanbieden die ze uit tempelcomplexen en musea in landen als Irak, Syrië, Libië en Jemen hebben gesloopt, omdat de subsidie die wij ze geven om de boel daar te verwoesten niet toereikend is voor hun ambities. 'Adding insult to injury'. En in dergelijke gevallen moeten die gestolen voorwerpen uiteraard ook terug. Maar dat is in ons deel van de wereld nog wel een lastig thema, vergelijkbaar met die spullen uit dat museum op de Krim. In Nederland is een gesubsidieerde (hoe kan het anders) inspanning geleverd om te inventariseren wat IS allemaal heeft gestolen uit het museum in Raqqa, dat nu weer in Syrische handen is. Maar betekent dat dat Assad op onze steun kan rekenen om die spullen terug te bezorgen als we ze vinden?
Daarnaast lijkt het in de meest recente versie van dit debat te gaan over plunderaars die zonder schroom voorwerpen uit Nederlandse musea jatten, om het 'terug te brengen' naar het land van herkomst. Nou moet u het mij maar niet kwalijk nemen, en ik besef dat ik mij in deze krampachtige tijden met discussies over racisme op glad ijs begeef, maar de enige rovers zijn degenen die inbreken in een museum. In mijn familie bevonden zich, eeuwen terug, vooraanstaande kunstverzamelaars die hun huizen vol hadden hangen met Rembrandts. Werken die ze van de dankbare schilder kochten voor een bescheiden bedrag, verhoudingsgewijs. Alles tegenwoordig keurig opgetekend in een met subsidie (hoe kan het ook anders) opgestelde inventaris, compleet met beschrijvingen van de kopers, rijk geworden als handelaar, of juwelier/goudsmid, of notaris in het Amsterdam van toen. Ik ben er echter vrij zeker van dat niemand in Nederland het zou begrijpen als ik nu een claim neer zou leggen bij de musea die die werken tentoonstellen, omdat ik 'bestolen' ben. Al heb ik er nog zo'n mooi, tranentrekkend verhaal bij, omdat niets van de waarde van die kostbare schilderijen de eeuwen heeft overleefd en nu mijn bankrekening siert, terwijl dat wel had gemoeten, gelet op de familiebanden. Volgens mij ben je dan namelijk niet helemaal goed snik.
Dat curatoren van musea, politici, 'pratende hoofden', en juristen er warm voor lopen, omdat ze geen heibel willen, op zoek zijn naar stemmen van 'kwetsbare minderheden', het iets is om over te zeuren in de krant, of op de televisie, of in de rechtbank te bepleiten in ruil voor een leuk honorarium, maakt nog niet dat we de hele handel maar op transport moeten zetten naar degene met de grootste bek, of de best geacteerde tranen. Kunst is van jou, als je het zelf gemaakt hebt, het gekocht hebt, of gekregen. En ook als de gulle gever zich later bedenkt, of de verkoper ziet dat hij of zij er meer voor had kunnen vangen, of de kunstenaar zelf spijt krijgt, verandert dat nog niks aan het eigendomsrecht.
In uitzonderlijke gevallen kan een museum bedenken dat het ergens anders beter tot zijn recht zou komen, en het schenken aan een ander museum, als het een 'overtollig stuk' betreft. Zoals een kunstverzamelaar op enig moment kan bedenken dat een stuk beter getoond kan worden aan een heel volk, en kunstliefhebbers van over de hele wereld, door het weg te halen boven de open haard, en het stuk aan een museum te schenken. Maar teruggeven uit schaamte, simpelweg omdat je het in je bezit hebt, is een reflex die een expressie is van extreme decadentie.