De schaamteloze mens is vrij om te handelen naar eigen inzicht en behoefte.
In mijn bijdrage van gisteren stond ik stil bij de ‘Vrije Wil’, en hoe de vrijheid van de één zich verhoudt tot de vrijheid van de ander, alsmede de rol van een overheid als (bij voorkeur) onpartijdige arbiter. De zuigeling is zich nog niet bewust van onze conventies, en kent daarom geen schaamte. Met het klimmen van de jaren verandert dat, en hoewel leven volgens de meeste regels en wetten in een ‘Vrije’ samenleving geen denkwerk vereisen, en geen bovenmatige inspanning voor de meeste mensen, geldt dat niet voor eenieder. En de spanning neemt toe als de regels en wetten ‘spaghetti’ worden, en groepsdwang het overneemt van logisch geconstrueerde leefregels.
De klassieke benadering, met een bescheiden rol voor de overheid, is dat het kind ‘fatsoen’ wordt bijgebracht door de ouders, en leerkrachten, met invloeden van andere autoriteiten in de ‘eigen’ omgeving, waarbij het ‘waarom’ van die regels ideaal gesproken wordt uitgelegd aan dat kind middels heldere argumenten, waarna eisen volgen die leeftijdsgebonden zijn, en rekening houdend met de capaciteit van het individuele kind om die regels te begrijpen. Bij niet-naleven volgt straf, als een aanvullend argument. Een straf die passend is binnen de conventies, en moet voorkomen dat het kind buiten de samenleving komt te staan. Schuldbesef genereert in dat model schaamte, maar is geen argument om niet te straffen, waar de straf de schuld vereffent, en de schaamte opheft. Dat alles in theorie, waar de ruwe praktijk in bepaalde gevallen kan leiden tot ernstige trauma’s.
Waar het mij om gaat met bovenstaande schets, is dat in die klassieke benadering schaamte werd gezien als samenhangend met schuld, waarbij straf dat schaamtegevoel moest neutraliseren, omdat schaamte een slaaf maakt van ons. Het (theoretische) ideaal is dan de volwassene die ‘onbeschaamd’, niet door schaamte belast, in het leven staat, en vrij kan kiezen naar eigen inzicht en behoefte, binnen een bescheiden raamwerk van heldere, voor iedereen gelijke, eenvoudig te begrijpen regels. Een groot deel van de filosofen die zich ontworstelden aan ‘de Kerk’ deden dat uit rancune door de benauwende, niet zelden hypocriete regelgeving en opgedrongen schaamte, zelfs voor heel alledaagse en volstrekt natuurlijke handelingen.
In onze westerse maatschappij groeide de weerzin tegen straf, en daar waren uiteenlopende argumenten voor. Sommige valide, andere ‘self-serving’, geheel los van de vraag welke regels de moeite van het handhaven waard waren, en welke we domweg los moesten laten omdat ze ‘geschift’ waren. Maar op zoek naar manieren om het gedrag te beïnvloeden zonder te hoeven straffen, keerde men, aan de hand van ‘Consensus Wetenschappers’, de nieuwe clerus, terug naar doelbewust opgedrongen schaamte als breekijzer. ‘Kijk nou, nou moet mamma huilen!’ Talloze studies perfectioneerden de techniek van ‘Social Shaming’, en onze huidige samenleving staat bol van de opzichtige pogingen om mensen een schuldgevoel aan te praten, met bijbehorende schaamte. ‘MeToo’, ‘Vliegschaamte’, ‘Klimaatschaamte’ en schaamte voor straffen die men ooit kreeg als kind, wat vervolgens autonoom een trauma induceert waar men eerder blij was te zijn verlost van het schuldgevoel dat samenhing met het onacceptabele gedrag dat er de oorzaak van was, waardoor de schaamte voor dat gedrag tot overmaat van ramp ook weer terugkeert.
Hoe schaamte ons beperkt in onze individuele vrijheid is lastig in kaart te brengen, zeker waar de last met het klimmen der jaren welbewust steeds hoger wordt opgetast, en een weelde aan corrupte ‘nudging’ technieken er vervolgens gretig gebruik van maken. Schaamte werkt alleen in een groep. De kluizenaar wordt er niet door beïnvloed, en zoals we op ‘X’ kunnen zien remt het ook de individuen op hun zolderkamertjes niet af terwijl ze wild op hun toetsenbord rammen om hun opgekropte frustratie en angst de vrije teugel te laten in de confrontatie met mensen die ze persoonlijk niet kennen. Met andere woorden, schaamte legt het af tegen logische argumenten die ons in vrijheid onze keuzes laten maken, zo die techniek is aangeleerd om te bepalen wat optimaal is voor onszelf, en onze directe omgeving (‘Win-Win’), en formele straf op basis van eenduidige, eenvoudig te begrijpen regels die voor iedereen binnen een gemeenschap opgaan.
Sterker nog, ‘bloedlust’ is iets dat kinderen in de klassieke situatie werd afgeleerd, bij voorkeur met argumenten, waardoor het als vertrekpunt beter beklijfd dan wanneer het wordt ingedamd door schaamte. Wie overtuigd is met argumenten begrijpt dat de impuls menselijk kan zijn, waarvoor je je niet hoeft te schamen, maar dat het gedrag onacceptabel is. En op de ‘Sociale Media’ zie je waar dat toe leidt. Op het moment dat de autoriteiten ons de vrije teugel geven, spat de wreedheid van je scherm, en snakken mensen naar oorlog, alsof het een extensie is van hun ‘Video-Game’ waar ze zich op hun zolderkamertje eerder zonder enige schaamte mee uit konden leven in het doden van ‘de Russen’ (of welke vijand dan ook). Terwijl iemand die op de klassieke wijze is geleerd dat ‘bloedlust’ een impuls is waar je je tegen dient te verzetten, of anders……., niet zozeer geremd wordt door schaamte, maar door het besef dat oorlog en destructie, moord en doodslag niet in zijn of haar belang zijn, noch in het belang van de samenleving, waardoor men eerder op zoek gaat naar ‘Win-Win’ resoluties.
Ter afsluiting nog een overweging die mijn persoonlijke afkeer van de handel in schaamte nog sterker maakt. Tal van mensen hebben vliegangst, en willen daarom niet vliegen als ze de keus hebben. Maar erkennen dat men bang is voor een ‘muis’ (iets heel alledaags) is zeggen dat je hulp nodig hebt om je over die angst heen te helpen, en dat is beschamend, behalve als je geen schaamte kent. Hoeveel van die mensen geven er vervolgens de voorkeur aan om zich te profileren als iemand met ‘Vliegschaamte’, omdat dat iets is waar je eer mee in kunt leggen in onze verknipte samenleving? Ik hoor liever de échte argumenten.